ਬਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ - ਯਾਦਾਂ

ਬੁੱਢੀਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬਨਾਮ ਚੀਨਣਾਂ ਦੀ ਚੀਂ ਚੀਂ
ਯਾਦਾਂ

ਸਿਆਟਲ ਤੋਂ ਉੱਡੇ ਡੈਲਟਾ ਏਅਰਲਾਇਨਜ਼ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਜਾ ਉਤਾਰਿਆ। ਮੈਂ ਘੜੀ ਵੇਖੀ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵੱਜੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਅਗਾਂਹ ਤਾਈਵਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤਾਈ ਪਾਈ ਲਈ ਮੇਰੀ ਉੱਡਾਨ ਰਾਤ ਦੇ ਇੱਕ ਵਜੇ ਸੀ। ਮਾਰੇ ਗਏ ।ਇਹ ਤੇਰਾਂ ਘੰਟੇ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘਣਗੇ? ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਸ਼ੱਟਲ ਲਈ ਤੇ ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਅਤਿ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਬਜਾਰ ‘ਚ ਘੁੰਮਣ ਚਲਾ ਗਿਆ।ਇਹ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਠੰਡਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅਤਿ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗੋਲਡਨ ਗੇਟ ਬਰਿੱਜ ਦੀ ਖੂਬਸਰਤੀ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੀ ਸ਼ੱਟਲ ਰਾਹੀਂ ਵਾਪਸ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਆ ਗਿਆ।
ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਮੈਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੇਖਦਾ ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੋਰੇ ਤੇ ਚੀਨੇ ਹੀ ਦਿੱਸਦੇ ਸਨ। ਉੱਤੋਂ ਪੱਗ ਵਾਲਾ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੀ।ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਨਣ ਲਈ ਤਰਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਕਤ ਜਿਵੇਂ ਰੁਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਕੌਫੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਮੈਂ ਸਲਵਾਰਾਂ, ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਚੁੰਨੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਚਾਰ ਔਰਤਾਂ ਇੱਕ ਮੇਜ ਦਵਾਲੇ ਬੈਠੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪੈਰ ਮਲਦਿਆਂ ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਹੈਲੋ ਕਹੀ।ਪਰ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਵਾਂਗ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਹੈਲੋ ਕਹਿਣਾ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ।ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬਿਮਾਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ। ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਰੋਣੀਆਂ ਸੂਰਤਾਂ ਨਾਲ ਚੁੱਪ ਬੈਠੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਇੰਝ ਓਪਰੇ ਮਰਦ ਵੱਲੋਂ ਹੈਲੋ ਕਹਿਣਾ ਉਸ ਅਣਪੜ੍ਹ ਟੋਲੇ ਨੂੰ ਲੁੱਚੀ ਗੱਲ ਲੱਗੀ ਸੀ, ਕਿ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਘਰੇ ਜਾ ਕਿ ਕੁੱਟਣਗੇ।
ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਠੀਕ ਨੌਂ ਵਜੇ ਟਿਕਟ ਖਿੜਕੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ।ਇੱਥੇ ਤਿੰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਮਿਲੇ ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ ‘ਚ ਇੰਜਨੀਅਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕੱਲੇ ਬੈਠੇ ਬੋਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਦੀ ਡਿੱਕੀ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਵਾਉਂਣ ਲੈ ਗਏ।ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਅਣਪੜ੍ਹ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਹ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਮੇਲੇ ਵਾਂਗ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਬੈਗ ਵੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਵੀ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਬੋਰਡਿੰਗ ਪਾਸ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਏ।ਸਕਿਉਰਟੀ ਚੈੱਕ ਵੇਲੇ ਗੋਰੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਪੇਸਟ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਜਹਾਜ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।ਮੇਰੇ ਦਿਲ ‘ਚ ਆਈ , ਬੱਚੂ ਜਦੋਂ ਬਗਾਨੇ ਘਰੀਂ ਜਾ ਕੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਦੇ ਹੋ ਓਦੋਂ ਸੋਚਣਾ ਸੀ।ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਪੇਸਟਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਡਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਰਾਤੀਂ ਡੇਢ ਵਜੇ ਦਿਉ ਜਿੱਡੇ ਚੀਨੀ ਏਅਰ ਲਾਇਨਜ਼ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਦਹਾੜ ਮਾਰੀ ਤੇ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦਾ ਅਸਮਾਂਨ ‘ਚ ਤੈਰਨ ਲੱਗਾ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਅੱਜ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਹਾਜ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਸੱਭ ਮੋਨੇਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ।ਚੀਨੀ ਏਅਰ ਹੋਸਟੈੱਸਾਂ ਟਰਾਲੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਖਾਣਾ ਵਰਤਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਤਿੰਨ ਦੇਸੀ ਬੁੱਢੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਜਿਹੀ ਬੁੱਢੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉੱਠਕੇ ਬੋਲਣ ਲੱਗੀ, “ਭਾਈ ਕੁੜੀਓ ਮੇਰੀ ਦਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਡਿੱਗ ਪਈ।” ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਕੁੜੀ ਉਸ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ? ਮਾਈ ਫਿਰ ਦੱਸਣ ਲੱਗੀ ਕਿ , “ਆਹ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿਚਲੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਵਰਗੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਕਿੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਈ.......।” ਏਅਰ ਹੋਸਟੈੱਸ ਜੋ ਉਹਦੀ ਹਿੱਕ ਤੱਕ ਆਉਂਦੀ ਸੀ,ਸਿਰ ਹਲਾਕੇ ਅੱਖਾਂ ਝਪਕਦੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਚੀਂ,ਸ਼ੀਂ ਫੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਓਹਦੇ ਪੱਲੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈ ਰਿਹਾ ਤੇ ਮਾਈ ਚੀਨੀਂਜਹਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਭਾਤ ਸਮਝਕੇ ਗਰਜ ਰਹੀ ਸੀ, “ ਜਮਾਂ ਇਹਦੇ ਵਰਗੀ, ਮੇਰੇ ਬਲੱਡ ਵਧਦੇ ਦੀ ਦਵਾਈ......।” ਮਸਲਾ ਸੁਲਝਦਾ ਨਾ ਵੇਖਕੇ,ਓਦੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਏਅਰ ਹੋਸਟੈੱਸ ਆਈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਾਈ ਦੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਸੀਟ ਹੇਠੋਂ ਲੱਭਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਣਦੀ ਹੈਂ?ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕਿ ਬੋਲੀ , “ਅੰਕਲ ਮੈਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਹਾਂ ਪੱਕੀ ਇੰਡੀਅਨ।” “ਫੇਰ ਤਾਂ ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਕੁੜੀ ਹੈਂ, ਇੱਕ ਬੀਅਰ ਹੀ ਦੇ ਜਾਹ।” ਹੁਣੇ ਲਉ ਅੰਕਲ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ।ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਨੇਡਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਣਪੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਚੀਂਨੀ ਏਅਰਲਾਇਨਜ਼ ਨੇ ਹਰੇਕ ਜਹਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋ ਭਾਰਤੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਹੁੰਦਾ। ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠੇ ਮੋਨੇਂ ਭਾਈ ਨੇ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁਕ ਕੇ ਆਸਾ ਪਾਸਾ ਵੇਖਦਿਆਂ ਬੈਗ ‘ਚੋਂ ਬੋਤਲ ਕੱਢੀ ਤੇ ਇੱਕੋ ਸਾਹ ਗਲਾਸ ਭਰਕੇ ਪੀ ਗਿਆ। ਤੇ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਮਨ ‘ਚ ਹੀ ਕਿਹਾ। ਅੱਛਾ ਤੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈਂ? ਗੁੱਝੀ ਰਹੇ ਨਾ ਹੀਰ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ।
ਹੁਣ ਸਵਾਰੀਆਂ ਸੌਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਸਾਹਮਣੇ ਟੀ.ਵੀ.ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।ਬਹੁਤੇ ਗੋਰੇ ਕੰਨਾਂ ਤੇ ਲੱਗੇ ਏਅਰ ਫੋਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗਾਣੇ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਦਰ ਬੈਠਿਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਜ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਖਲੋਤਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਹਮਣੀ ਸੀਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੇ ਛੋਟੇ ਟੀ.ਵੀ. ਦਾ ਚੈੱਨਲ ਬਦਲਕੇ ਜਹਾਜ ਦਾ ਜੁਗਰਾਫੀਆ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਸਪੀਡ 1100 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਤੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ 11 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ। ਚੀਨਾ ਡਰਾਇਵਰ ਚਾਰ ਸੌ ਸਵਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬੋਇੰਗ ਜਹਾਜ ਨੂੰ ਮਰੁਤੀ ਕਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਹਾਜ ਨੀਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਸਵੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਜਗ ਪਈਆਂ। ਸਵਾਰੀਆਂ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਬਾਥਰੂਮ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਬਾਰੀ ਵੱਲ ਬੈਠੀ ਗੋਰੀ ਜਾਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸੀਟਾਂ ਤੋਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਂਘਾ ਦੇਣਾ ਸੀ।ਸੋ ਉਸ ਨਾਲ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠਾ ਗੋਰਾ ਵੀ ਸੀਟ ਛੱਡਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।ਪਰ ਗੋਰੀ ਦੀ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਦੂਜੀ ਸੀਟ ਤੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁੱਢੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਲੱਤਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਗੋਡੇ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਸੀਟ ਤੇ ਹੀ ਸੂੰਗੜ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈ। ਗੋਰੀ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਉਹਦੇ ਉੱਠਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਖਲੋਤੀ ਵੇਖਕੇ ਮਾਈ ਹੱਥ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਬੋਲੀ, “ ਤੁਸੀਂ ਲੰਘ ਜਾਉ ਜੀ।” ਪਰ ਗੋਰੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ।ਮਾਈ ਜਹਾਜ ਨੂੰ ਰੋਡਵੇਜ ਦੀ ਬੱਸ ਹੀ ਸਮਝ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਲੰਘ ਜਾਉ ਜੀ ।” ਗੋਰੀ ਕੁੱਝ ਵੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਪਰ ਮਾਈ ਦੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਹੱਥ ਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੋਂ ਸਮਝਕੇ,ਉਹ ਪਾਸਾ ਵੱਟਕੇ ਉਸਦੀ ਸੀਟ ਅੱਗੋਂ ਲੰਘ ਗਈ।
ਜਹਾਜ਼ ਉੱਡਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੂਰਜ ਉਚਾ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਤਾਈ ਪਾਈ ਦਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਆ ਗਿਆ। ਪੱਛਮੀਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਇਨ ਬਣਾਕੇ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਲੰਘਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ।ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਅਗਾਂਹ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੰਘਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਉਹ ਕਤਾਰ ਵੀ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਦੋ ਕਦਮਾਂ ਪਿਛਾਂਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਅਸੀਂ ਖਿੜਕੀ ‘ਚ ਚਾਰ ਹੱਥ ਇਕੱਠੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਜਹਾਜ ਰੁਕੇ ਤੋਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੰਘ ਜਾਣ ਤੱਕ ੳਡੀਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਿਛਾਂਹ ਬੈਠੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਕੜੀ ਬੁੱਢੀ, ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਵਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੁੱਸ ਦੇਂਦੀ ਮੇਰੇ ਬਰਾਬਰ ਆ ਕਿ ਉੱਪਰੋਂ ਆਪਣਾ ਬੈਗ ਚੁੱਕਣ ਲੱਗੀ।ਪਰ ਉਸ ਸੀਟ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਗੋਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ।ਉਹਨੇ ਗੋਰੀ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਪਾਸੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ ਭਾਈ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋਈਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬੈਗ ਲਾਹੁਣਾ ਹੈ।” ਗੋਰੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ।ਉਹ ਇੱਕ ਦਮ ਚੀਖਦੀ (ਪਰ ਹੌਲੀ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ) ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ, “ ਇਹ ਔਰਤ ਕਿੰਨੀ ਰੁੱਖੀ ਹੈ।” ਮੈਂ ਮਾਈ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ।ਇਸਦਾ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਗੋਰੀ ਮੈਂਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ ਦੈਟਸ ਓ.ਕੇ. ਪਰ ਇਹ ਇੰਨੀ ਰੂਡ ਕਿਉਂ ਹੈ?” ਮੈਂ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਈ ਗਈ ਕਰਕੇ ਰੋਲਦਿਆਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਮੇਮ ਜੀ ਇਹ ਤਾ ਇਹਦੀ ਮਿੱਠੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੂੰ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹਨੇ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, “ ਤੈਨੂੰ ਦਿੱਸਦਾ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਬੈਗ ਚੁੱਕਣਾ ਹੈ: ਤੂੰ ਮੂੰਹ ਚੱਕੀ ਮੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈਂ।ਬੈਤਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ।”
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਬਲਦੇਵ ਦਾ ਜਰਮਨ ਤੋਂ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ।ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਇਸ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲੇਖ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ।ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਘਟਣਾ ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਕਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ, ਮੈਂ ਇਹ ਘਟਣਾਂ ਜਰੂਰ ਲਿਖਾਂ।‘ਵਾਰਸਸ਼ਾਹ ਫਰਮਾਇਆ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਅਸਾਂ ਮੰਨਿਆ ਮੂਲ ਨਾ ਮੋੜਿਆ ਈ।’ਮੈਂ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਲਿਖ ਰਿਹਾਂ । “ ਜਰਮਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮਿਉਨਿਖ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਮੇਜ ਤੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਜਰਮਨ ਪਤਨੀ ਜਰਮਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, “ਰੱਬਾ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਖਾਣਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ,ਸੱਭ ਨੂੰ ਦੇਵੀਂ; ਤੇਰਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।”ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਦੀ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਬੇਟੀ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਵੇਲੇ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਬਲਦੇਵ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ, “ਭਲੇ ਵੇਲਿਆਂ ‘ਚ ਤਾਂ ਓਥੇ ਵੀ ਲੋਕ ਇੰਜ ਹੀ ਸੋਚਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “ਰੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੇ ‘ਤਾਂ, ਵੇਖੀਂ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵੇ।”
ਗੋਰੇ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਵਰਗੀ “ਪਿਆਰੀ” ਬੋਲੀ ਦੇ ਆਦੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇੰਜ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਪਾਸੇ ਹੋਣ ਲਈ ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਸਿਰੇ ਦੀ ਬਦਤਮੀਜ਼ੀ ਹੈ। ਉਹ ਗੱਲ ਗੱਲ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ, ਥੈਂਕ ਯੂ.,ਵੈੱਲਕਮ ਤੇ ਪਲੀਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਤਹਿਜੀਬ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਥਾਂ ਖੂਹ ਦੇ ਡੱਡੂ ਬਣਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਸਿਫਤਾਂ ਕਰਨਾ ਗਿੱਝ ਗਏ ਹਾਂ। ਆਪਣੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਣ ਕਹਿ ਕੇ ਸਟੇਜਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹੈ।ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀ।ਪਰ ਸਨਕ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕੌਮਾਤਰੀ ਬੋਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਦਾ; ਪਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਨਹੀਂ । ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਜਾਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।ਉੱਥੇ ਅਣਪੜ੍ਹ ਗੂੰਗਿਆਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹਨ।ਇਸੇ ਲਈ ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰਨਾ (ਆਇਲੈਟਸ) ਜਰੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਲਈ ਅਣਖ,ਇੱਜਤ ਦਾਅ ਤੇ ਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਹਨ, “ਆਇਲੈਟਸ ਪਾਸ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਚਾਹੀਏ; ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਲੜਕੇ ਵਾਲੇ ਕਰਨਗੇ।” ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ,ਸੰਪਾਦਕ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਆਪਕ, ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਲਾਗੂ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮਟਕਾ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਧਰਨਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਇਲੈਟਸ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕੋਚਿੰਗ ਸੈਂਟਰਾਂ ‘ਚ ਛੱਡਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਬਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ - ਲੇਖ

ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਸਤਿਕਾਰਤ ਬਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਜੀ ਨੇ ਅੱਜ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਲੇਖ ਨਾਲ਼ 'ਆਰਸੀ' ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਸਾਂਝ ਪਾਈ ਹੈ। ਢਿੱਲੌਂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਵਿਅੰਗ ਤੇ ਲੇਖ ਸਿਰ-ਕੱਢਵੇਂ ਪੇਪਰਾਂ ਤੇ ਵੈਬ-ਸਾਈਟਾਂ ਤੇ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ / ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ 'ਆਰਸੀ' ਤੇ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ।

ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਾਂਗਾ, ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੱਚ ਕਹਾਂਗਾ !
ਲੇਖ
ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਵੋਟਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਕਫ਼ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਹਲਕਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਾਈ ਮੇਰਾ ਜਮਾਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜ਼ਾਬਤੇ ਕਾਰਨ ਉਮੀਦਵਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਚੋਣ ਆਬਜ਼ਰਵਰਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਝੰਡੀਆਂ-ਬੈਨਰਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਦੁਪਹਿਰ ਢਲ਼ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਧੁੱਪ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਸਰਕ ਗਈ ਸੀ। ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਰੰਗ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋਇਆ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਦਿਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਮ ਆਵਾਜਾਈ ਘੱਟ ਸੀ। ਸੜਕਾਂ ਉਤੇ ਚੋਣਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਹੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਮੈਂ ਚੋਣ ਦਫਤਰ ਵੱਲ ਮੁੜ ਪਿਆ। ਅਗਾਂਹ ਉਥੇ ਉਹ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਜਣੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਲਾਣਾ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਢੁਆ-ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਭਗਤਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਖੁਸ਼ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਜਿੱਤ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੋਲਿੰਗ ਵੀ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕੋਈ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਹਾਰ ਰਿਹਾ ਵਿਰੋਧੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਘਬਰਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪੋਲਿੰਗ ਬੂਥ ਉੱਤੇ ਗੜਬੜ ਨਾ ਕਰਵਾ ਦੇਵੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੁਬਾਰਾ ਪੋਲਿੰਗ ਲਈ ਫਿਰ ਤੋਂ ਝੰਜਟ ਕਰਨਾ ਪਵੇ।
ਅਸੀਂ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਵਰਕਰ ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਹੋਇਆ ਦਫਤਰ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬੌਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢਾਈ ਸੌ ਵੋਟਾਂ ਰੁੱਸੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਪੈਸੇ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਤੁਰੰਤ ਉਸ ਪਿੰਡ ਲਈ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਨਾਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਕਿ “ਬਸ ਗਏ ਤੇ ਆਏ। ਕਾਰ ਦੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਉਹ ਸੱਤਾਂ ਪੱਤਣਾਂ ਦਾ ਤਾਰੂ ਮੈਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ “ਉਂਜ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਜਿੱਤੇ ਹੀ ਪਏ ਹਾਂ, ਪਰ ਢਾਈ ਸੌ ਵੋਟ ਵੀ ਕੋਈ ਥੋੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਫਿਰ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਕਿਉਂ ਉਠਾਇਆ ਜਾਵੇ? ਨਾਲੇ ਆਪਣਾ ਬਾਈ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣੂੰਗਾ। ਇਹਦੀ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਤਾਰ ਜੁੜਦੀ ਹੈ।" ਮੈਂ ਹੂੰ-ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਚੋਣ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਆਰਾਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਟੁੱਟੀ ਭੱਜੀ ਲਿੰਕ ਰੋੜ ਤੇ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਚਿੱਟਾ ਗੋਲ ਸਰਾਹਣਾ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਗੱਡੀ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਰੁਕੀ। ਪੱਕੀ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਪਰ ਪਲੱਸਤਰ ਖੁਣੋਂ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਦਸ ਕੁ ਬਾਣ ਦੀਆਂ ਮੰਜੀਆਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆ ਕੁਰਸੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੰਚ ਸੀ। ਮੰਜੀਆਂ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਗਲਾਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਆ ਗਈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਘਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਕਨਾਤਾਂ ਵਗੈਰਾ ਖਰੀਦਣ ਵਾਸਤੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਪਾਉਣਗੇ। ਵੋਟ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਉਸਾਰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਾਮਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਿਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਪਾਈ ਹੈ।
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਣੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ। ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਕਨਾਤਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖਰਚਾ ਬਾਈ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਸੋ ਇੱਕ ਵੋਟ ਸੌ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਦਾ ਰੇਟ ਤਿੰਨ ਸੌ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਜੇ ਇਕੱਲੀ-ਇਕੱਲੀ ਵੋਟ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਪੈਂਦੇ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਖਰਚਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਜਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਇਹ ਸੌਦਾ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਤੇ ਲੀਡਰੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਮੰਗ ਬਿਲਕੁਲ ਵਾਜਬ ਸੀ। ਆਖਰ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਬਰਾਤ ਨੇ ਠਹਿਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੀਆਂ-ਭੈਣਾਂ ਤਾਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਸ ਝੱਟ 'ਹਾਂ' ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਧਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਅੱਜ ਜੋ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਚੋਣਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਣਾ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੁੱਕੇ ਲਾਰਿਆਂ ਹੱਥੋਂ ਠੱਗੀ ਖਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਰਾਤ ਗਈ, ਬਾਤ ਗਈ।
ਹੁਣ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਇਸ ਵੇਲੇ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਇਕੋ ਗੁੱਟੀ ਬਚੀ ਸੀ। ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ ਬਾਕੀ ਦਾ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਤ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕੋਈ ਧਿਰ ਵੀ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬੰਦੇ ਦੋ ਚੱਕਰ ਬੂਹੇ ਅੱਗੋਂ ਕੱਢ ਗਏ ਸਨ। ਅਖੀਰ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਪੁਗਾਉਣ ਲਈ ਸਹੂੰ ਚੁੱਕਣ ਉਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਹੋ ਗਈ।
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਗੁਟਕਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਝੱਟ ਹੀ ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਗੁਟਕਾ ਆ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਬੌਰੀਆਂ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਗੁਟਕੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਟਕਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਅਗਾਂਹ ਉਹਨੂੰ ਫੜਾਉਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੇਜਰ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਇੱਕ ਹੀ ਗੱਲ ਆ ਬਾਈ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਸਹੁੰ ਖਾ ਲਵੋ ।”
ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਘੂਰਿਆ, “ਕਿਉਂ, ਗਊ ਕਤਲ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ।” ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਸਹੁੰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚੁੱਕਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਫਿਤਰਤ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜਾਂ ਫ਼ਰਜ਼ ਸੀ। ਉਂਜ ਵੀ ਆਮ ਬੰਦਾ ਆਸਤਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾਸਤਿਕ, ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਟਲਿਆ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾਂਹ ਕਰਕੇ ਮੇਜਰ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਮੈਂ ਦੁਬਿਧਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਟਪਕੀ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਬੂੰਦ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਅੱਖ ਮਾਰੀ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਘਬਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਚੜ੍ਹ ਜਾ ਬੱਚਾ ਸੂਲੀ, ਰਾਮ ਭਲੀ ਕਰੂਗਾ।
ਮੈਂ ਭਰੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਟਕੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਬਾਕੀ ਪੈਸੇ ਕੱਲ੍ਹ ਤਕ ਹਰ ਹਾਲਤ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ। ਸਾਡਾ ਬੰਦਾ ਜਿੱਤੇ, ਭਾਵੇਂ ਹਾਰੇ ।” ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਮੇਰਾ ਲੇਖਕ ਮਨ ਕੰਬ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੂਧਿਸ਼ਟਰ ਵੱਲੋਂ ਬੋਲੇ ਝੂਠ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਰੱਬਾ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ।” ਪੋਲਿੰਗ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਇਕੱਠੇ ਪੋਲਿੰਗ ਸਥਾਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਗੇਟ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਵੜ ਗਏ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ।
ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਘਰੇ ਜਾਂਦਾ-ਜਾਂਦਾ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਹੁੰ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਚੋਣਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਚੋਣ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਘੜਨੀ ਸਭਾ (ਸੰਸਦ) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵੀ ਤਾਂ ਝੂਠੀ ਸਹੁੰ ਖਾਂਦੇ ਹੀ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਕਹਾਂਗਾ, ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੱਚ ਕਹਾਂਗਾ।ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਜ (ਝੂਠੀ) ਸਹੁੰ ਖਾਣੀ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਖਾਨਾ ਪੂਰਤੀ ਹੈ, ਤੇ ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕਦੀ ਜਿੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਖ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਜੋ ਝੁਠੇ ਘੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ), ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਕੱਚੇ ਰਸਤੇ ਉਤੇ ਦੌੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਾਰ ਧੂੜ ਦੇ ਬੱਦਲ ਉਡਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਜੱਗਾ ਅਮਲੀ ਯਾਦ ਆਇਆ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਰਮਾ ਚੁਗਦਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਸੱਥ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੰਚਾਇਤ ਅੱਗੇ ਪੈਰਾਂ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਣ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਅਖੀਰ ਉਹਨੂੰ ਸਹੁੰ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਝੱਟ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਸਨ। ਅਮਲੀ ਉਠਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ਜੇ ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ, ਜਿਹੜਾ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿੱਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਐ, ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਐ?”
ਪਰ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਕੋਈ ਅਣਪੜ੍ਹ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਦਾ ਆਦਮੀ, ਜੋ ਨਿੱਤ-ਨੇਮੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਰੱਬ ਦਾ ਖੌਫ਼ ਮੰਨਦਾ ਹੋਵੇ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਟਕੇ ਉਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣੋਂ ਟਲ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਬਰਾਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਧਰਮ ਦੇ ਪੱਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਦਾਵੇਦਾਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਦੇ ਸਿਖਾਉਣ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਝੂਠੀ ਸਹੁੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਜ਼ਾਤੀ ਤਜਰਬਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਸੱਚ ਵੀ।
ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਾਰ ਡਰਾਈਵਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਡਰਾਈਵਰ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਵੋਟਰ ਇਕੱਲੇ-ਇੱਕਲੇ ਪੈਸੇ ਲੈਣੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਂਝੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨਾ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।(ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਜੱਟਾਂ ਅਤੇ ਹਰੀਜਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅਗਾਂਹ ਮਜ੍ਹਬੀਆਂ, ਰਵੀਦਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਬੌਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ) ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵੋਟ ਵੇਚਣ ਬਦਲੇ ਪੈਸੇ ਘਰੇ ਲਿਆਉਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਤੀਂ ਸਰਪੰਚ, ਜੋ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕੋਲ ਸਹੁੰ ਵੀ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੈਸੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੈਣ ਪਰ ਵੋਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਾਉਣਗੇ। (ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁਣ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ੱਕੀ ਵੋਟਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਵੋਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਹੁਣ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ, ਵੋਟਾਂ ਪਾਉਣੋ ਰੋਕਣਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।) ਡਰਾਈਵਰ ਪੋਲਿੰਗ ਬੂਥਾਂ ਵੱਲ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹਵਾ ਸੁੰਘ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰ ਖੁਰਕਿਆ, “ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਪਾਉਣਗੇ, ਉਹੀ ਬਥੇਰੀਆਂ ਨੇ। ਅੱਧ-ਪਚੱਧ ਪੈ ਜਾਣ, ਬਹੁਤ ਨੇ। ਆਪਾਂ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਨੇ।”
ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ, “ਗੱਡੀ ਰੋਕ!” ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਉਤਰਨ ਲਈ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ। ਵਾਅਦਾ ਫਰਾਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਤਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਬੱਝਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਮੇਰੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਮਰਾ ਘੁੰਮ ਗਿਆ। ਪਰ ਛੇ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਕੁਰਸੀ ਉਤੇ ਜੱਜ ਦੀ ਥਾਂ ਧਰਮਰਾਜ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੇਜਰ ਨੂੰ ਟੋਕਿਆ, “ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੱਕ ਸੀ। ਸਾਲਿਆ ਵੋਟਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਵਾਉ ਤੇ ਮੇਰਾ ਮੁਫਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਟਕੇ ਉਤੇ ਹੱਥ ਰਖਵਾ ਦਿੱਤਾ!"
ਹਾਲਾਤ ਜੱਫੋ-ਜੱਫੀ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਰੀ ਕਾਰਨ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਈ, “ਨਰਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਐਂ। ਜੇ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੀਂ ਸਹੁੰ ਪਾ ਕੇ ਵੋਟਾਂ ਪਾਉਣੋਂ ਮੁੱਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ ਤੇ ਆਪਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਰ ਸਕਦੇ? ਅਸੀਂ ਮੁਫਤ ਦੀ ਢੂਹੀ ਕਿਉਂ ਕੁਟਾਈਏ ?”
ਮੈਂ ਸਿਰ ਮਾਰਿਆ, “ਨਹੀਂ, ਇਹ ਕੋਈ ਦਲੀਲ ਨਹੀਂ। ਗੁਟਕੇ ਤੇ ਹੱਥ ਮੈਂ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਜੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪੈਸੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਣੇ ਪੈਣਗੇ ।”
ਉਹ ਮੇਰੀ ਮੂਰਖਤਾ ਉਤੇ ਹੱਸਿਆ। ਉਹਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਗੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਗੁਟਕਾ ਫੜਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਫਿਰ ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ ਦੀ ਦੂਹਰੀ ਗੰਢ ਖੋਹਲ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਟਕਾ ਦਿਖਾਇਆ। ਰੁਮਾਲ ਵਿੱਚ ਗੁਟਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਐਕਸਫੋਰਡ ਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀ ਛੋਟੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਸੀ।