ਰੰਗਲੀ ਯਾਦ ਰੁੜਕੀ ਦੀਯਾਦਾਂਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਰੰਗਲੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਯਾਦ ਰੁੜਕੀ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਸ: ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਮਾਂਗਟ ਨੂੰ ਮਿਲਟਰੀ ਵਲੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਕੁਆਟਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਸ ਨਿੱਕੀ ਜਿੰਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਰੁੜਕੀ (ਉਦੋਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ) ਤੇ ਹੁਣ ਉਤਰਾਖੰਡ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।ਏਥੇ ‘ਬੰਗਾਲ ਇੰਜਨੀਅਰ’ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਟਰ ਹੈ ਤੇ ਫੌਜ ਦੀ ਅਹਿਮ ਛਾਉਣੀ ਵੀ।ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਕਦੀ ਗੁਜਰ ਰਾਜਾ ਰਾਮਦਵਾਲ ਏਥੋਂ ਦਾ ਸਰਬਰਾਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਤੇ 1840 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।ਇਹ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 172 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਹਰਦੁਆਰ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਤੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ,ਗੰਗਾ ਯਮਨਾ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਤੱਟ ਤੇ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਜੋ ਕਦੀ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲਢੌਂਰਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਬੀਬੀ ਜੀ ਹਰਭਜਨ ਕੌਰ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਰਾਜਬੀਰ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਗਰਮੀ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਅਜੇ ਮਿਲੀਆਂ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੁੜਕੀ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਪੂਨੀਆਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।ਸੱਤਵੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦਾ ਚਾਅ,ਉੱਤੋਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਬੱਬ ਸਨ।ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਜਮਾਤੀ ਤੇ ਹਮਉਮਰ ਮਾਮੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਕਰਮ ਵੀ,ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੰਢਾਇਆ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯਾਦ ਬਣ ਗਿਆ।
ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ।ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੋਲਡਿੰਗ ਬੈੱਡ,ਆਟਾ,ਦਾਲਾਂ,ਚਾਵਲ,ਹਲਦੀ ਮਸਾਲੇ,ਵੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਚਾਦਰਾਂ ਖੇਸੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਕੁੱਬੇ ਤੋਂ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਗੱਡਾ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਨ ਸਮੇਤ ਦੋਰਾਹੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਛੱਡ ਆਇਆ।ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਧਾਰੀਦਾਰ ਸ਼ਰਟਾਂ ਤੇ ਪੈਂਟਕਾਟ ਦਾ ਉਹੋ ਪਜ਼ਾਮੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਾਨਾ ਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕਰਮ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਸਿਲਵਾ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੈਠੇ।ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਚੜਨ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ।
ਅਸੀ ਪਲੇਟ ਫਾਰਮ ਤੇ ਬੈਠੇ ਅੱਪ-ਡਾਊਨ ਹੋ ਰਹੇ ਸਿਗਨਲਾਂ ਤੇ ਜਗਦੀਆਂ ਬੁਝਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਾਂ।ਥਰਤੀ ਹਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਛੁੱਕ ਛੁੱਕ ਕੂ-ਕੂ ਕਰਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਧੜਕਣ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ।ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਨੇਰਾ ਪਸਰ ਗਿਆ ਸੀ।ਨੌਂ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹਾਵੜਾ ਮੇਲ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਦਹਾੜਦੀ ਹੋਈ ਆ ਪਹੁੰਚੀ।ਸਾਰੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਭਗਦੜ ਜਿਹੀ ਮੱਚ ਗਈ।ਇਸੇ ਧੱਕਾ ਮੁੱਕੀ ਵਿੱਚ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰ ਚੜ੍ਹਾਇਆ।ਐਨੇ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਲੱਦਣ ਤੇ ਸੀਟਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਹੀ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਫੌਜੀਆਂ ਵਾਲੀ ਫੁਰਤੀ ਦਿਖਾਈ।ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਵਰਦੀ ਪਹਿਨਣੀ ਪਈ ਸੀ।ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।
ਲੰਬੀ ਕੂਕ ਮਾਰਕੇ ਗੱਡੀ ਦੋਰਾਹੇ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਤੁਰ ਪਈ।ਰਫਤਾਰ ਤੇਜ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ,ਦਰਖਤ,ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਦੌੜ ਰਹੇ ਹੋਣ।ਚਾਵਾ,ਬੀਜ਼ਾ,ਖੰਨਾ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ।ਰਾਜਪੁਰੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਿਆ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ।ਮੈਨੂੰ ਨਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ,ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਯਾਦ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਛੁੱਟੀਆਂ ਕੱਟਣ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਅੱਖੀਆਂ ‘ਚ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਸਨ।ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ ਤੇ ਹੁਣ ਵਿਛੜਨ ਦੀ ਪੀੜ ਭਾਰੂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।ਸਫ਼ਰ ਬਾਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ।
ਆਖਰ ਨੀਂਦ ਨਾਲ ਹਲੋਰੇ ਆਉਂਣ ਲੱਗ ਪਏ।ਅੰਬਾਲੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਗੱਡੀ ਰੁਕੀ ਚਾਹ ਮੂੰਗਫਲੀ ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਨਮਕੀਨ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਤਰਾਂ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਕੇ ਹੋਕਰੇ ਲਾਂਉਦੇ ਸਾਨੂੰ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ।ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਸਾਨੂੰ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਫੇਰ ਜਗਾ ਦਿੰਦੀ।ਇਸੇ ਜਾਗੋ ਮੀਟੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ।ਹੁਣ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।ਏਥੋਂ ਅਸੀ ਰੁੜਕੀ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਗੱਡੀ ਬਦਲਣੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਉਤਾਰਨਾ ਪਿਆ।
ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਘੜਮੱਸ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਬਦਲਨਾ ਭਵਜਲ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਜਾਪੀ।ਅਸੀਂ ਲਢੌਂਰੇ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਜੋ ਰੁੜਕੀ ਦੇ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾਲ ਹੈ।ਲਢੌਂਰਾ ਤੇ ਸਢੌਂਰਾ ਦੋ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ।ਤੜਕੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਸੀ ਅੱਖਾਂ ਮਲਦੇ ਲਢੌਂਰੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਜਾ ਉੱਤਰੇ।ਜਿੱਥੋਂ ਰੁੜਕੀ ਕੁਆਟਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਰਿਕਸ਼ੇ ਕਰ ਲਏ।ਇੱਕ ਤੇ ਸਮਾਨ ਲੱਦਿਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਾਂ।ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰ,ਵੱਖਰੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸੜਕਾਂ।ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਫੌਜੀ ਕੁਆਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੇ।ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਰੋਕੇ ਤੇ ਇੱਕ ਡੋਰ ਬੈੱਲ ਦਾ ਬਟਣ ਦਬਾਇਆ।ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ,ਜਿੱਥੇ ਬੀਬੀ ਜੀ,ਦੋਨੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਰਾਜਵੀਰ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਦੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਚਿਹਰੇ ਸਾਡਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਰੁੜਕੀ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡਾ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।ਤਰਾਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ, ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਟੋਵ ਤੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ।ਸਟੋਵ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਤੀਲੀ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਲਾਟ ਨਿੱਕਲਦੀ।ਇਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਤੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਕਈ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਖਾਣਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਿੱਖ ਲਏ।ਬੀਬੀ ਰੋਜ ਪਾਪੜ ਵੜੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਖੁਆਉਂਦੇ।ਸਾਡੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਬੰਗਾਲਣਾ,ਬਿਹਾਰਨਾਂ,ਮਦਰਾਸਣਾਂ ਗੁਜਰਾਤਣਾ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਦੀਆਂ।ਹਰ ਕੋਈ ਵੱਖਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ‘ਚ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੀ ਅਤੇ ਵੱਖਰਾ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿਖਾ ਜਾਂਦੀ।ਬੀਬੀ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਖਾਣੇ ਬਣਾਉਂਦੇ।ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਿੱਖ ਗਏ।ਤੇ ਆਂਢੀਆਂ ਗੁਆਢੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤੇ।ਉਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ‘ਅਰੇ ਮੁੰਡੇ ਕੀ ਮਾਂ’ ਕਹਿ ਕੇ ਹਾਕ ਮਾਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ਼ਕੇ ਅਸੀਂ ਲੰਬੀ ਸੈਰ ਕਰਦੇ।
ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਵੇਂ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦੇ ਇੰਨਸਟਕਟਰ ਸਨ।ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ,ਪਰੇਡ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਤੇ ਮਿਲਟਰੀ ਦਾ ਕਾਇਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਸਿਖਾਉਂਦੇ।ਰੰਗਰੂਟ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ।ਕਈ ਵਾਰ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਜਾਂਦੇ।
ਅਸੀਂ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਬੈਠ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਲੈਫਟ ਰਾਈਟ-ਲੈਫਟ ਵੇਖ ਵੇਖ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ।ਉਹ ਉੱਚੀਆਂ ਛਲਾਂਗਾ ਲਾਉਂਦੇ,ਰੱਸੇ ਤੇ ਲਟਕਦੇ,ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਟੱਪਦੇ।ਫਰਜੀ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਦੇ ਤੇ ਪੁਲ਼ ਬਣਉਂਦੇ।ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਇੰਜਨੀਅਰ ਨਾਂ ਅਧੀਨ ਬਣੀ ਪਲਟਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੀ ਲੜਾਈ ਸਮੇਂ ਆਰਜੀ ਪੁਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਹਿਰ ਦਰਿਆ ‘ਤੇ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲ ਲਗਾ ਕੇ ਫੌਜੀ ਗੱਡੀਆਂ ਲੰਘਾ ਦਿੰਦੇ।ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕੁੱਝ ਨਵਾਂ ਹੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ।ਦੋ ਚਾਰ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਣ ਵੇਖਣ ਵੀ ਗਏ।ਉਹ ਜੰਪ ਬਾਰ ਤੋਂ ਲੋਟਪੋਟਣੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਆਪਣੇ ਕਰਤਵ ਵਿਖਾਉਂਦੇ।
ਰੁੜਕੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਰੰਗੀਨ ਯਾਦ ਸਾਡਾ ਹਫ਼ਤੇ ‘ਚ ਦੋ ਵਾਰ ਫਿਲਮ ਵੇਖਣਾ ਸੀ।ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧਵਾਰ ਅਸੀਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਮੁਫ਼ਤ ਫੌਜੀ ਸਿਨਮੇ ‘ਚ ਲੱਗੀ ਨਵੀਂ ਫਿਲਮ ਵੇਖਣ ਜਾਂਦੇ।ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ‘ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ’ ਵਲੋਂ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਰਦੇ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ‘ਟਾਕੀ’ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਹੀ ਵੇਖੀਆਂ ਸਨ।ਟਾਕੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਟਾਕੀ ਜਿਹੀ ਤੇ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ।ਪਰ ਏਥੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਰਦਾ ਸੀ।ਉਨ੍ਹੀ ਦਿਨੀ ਦੇਖੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ‘ਹਕੀਕਤ’ ਅਤੇ ‘ਪਾਕੀਜ਼ਾ’ ਅਜੇ ਤੱਕ ਯਾਦ ਨੇ।ਜਦੋਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਤੇ ਪਾਕੀਜ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ਚੱਲਦੇ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਰੁੜਕੀ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਆ।
ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫਿਲਮੀ ਐਕਟਰਾ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਾਂ।ਧਰਮਿੰਦਰ,ਹੇਮਾ ਮਾਲਿਨੀ,ਰਾਜੇਸ਼ ਖੰਨਾ,ਵਿਨੋਦ ਖੰਨਾ,ਮੀਨਾ ਕੁਮਾਰੀ,ਨਰਗਿਸ ਸੁਨੀਲ ਦੱਤ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ...।ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਡੀ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵੇਖਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਅਸੀਂ ਦਰਵਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝੀਥਾਂ ਥਾਈਂ ਟੇਢੇ ਮੇਢੇ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਦੇ।ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ।ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਫੌਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ,ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਜਾਂਦੇ।ਏਥੇ ਫੌਜੀ ਹੀ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਤੇ ਉਹ ਹੀ ਮਸਤੀ ‘ਚ ਆ ਕੇ ਕੀਰਤਣ ਕਰਦੇ ਲੋਰ ਵਿੱਚ ਅਕੇ ਢੋਲਕੀਆਂ ਛੈਣੇ ਖੜਕਾਉਂਦੇ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਉਸ ਜਹਾਜ਼ ‘ਚ ਚੜ ਕੇ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸ ਨੇ 1971 ਦੀ ਜੰਗ ‘ਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਖੜ੍ਹੇ ਜਹਾਜ਼ ‘ਚ ਚੜ ਕੇ ਉਦੋਂ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਸੀ।ਫੌਜੀ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜੁੜਦੇ ਰੱਮ ਆਪਣੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦੀ।ਕਈ ਰੱਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਯਾਦ ਹੋ ਗਏ।ਫੌਜੀ ਓਲਡ ਮੌਂਕ ਅਤੇ ਹਰਕੁਲੀਜ਼ ਰੱਮ ਪੀਣੀ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਉਹ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਡਸਿੱਪਲਨ ਰੱਖਦੇ।ਸਿਵਲ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਵੇਲੇ ਹਾਫ ਪੈਂਟਾਂ ਤੇ ਗੁਲਫ ਸ਼ਰਟਾਂ ਪਹਿਨ,ਜੂੜਿਆਂ ਤੇ ਰੁਮਾਲ ਬੰਨ ਉਹ ਫੌਜੀ ਸਟਾਈਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ।ਉਨਾਂ ਦਾ ਦੇ ਦੋ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲੇ ਵੀ ਛਪਦੇ ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਸੈਨਿਕ’ ਪੜ੍ਹਨਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੌਜੀ ਲੇਖਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਛਪਦੀਆਂ।ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕ ਬਣੇ।ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਆਲ ਇੰਡੀਆਂ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ‘ਆਪ ਕੀ ਪਸੰਦ’ ਵਰਗੇ ਫਰਮਾਇਸ਼ੀ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੁਣਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ।ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫੌਜੀ ਹੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ।
ਰੁੜਕੀ ਬਾਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਕੰਢੇ ਫੁੱਲਾਂ ਲੱਦੇ ਦਰਖਤ ਅਤੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬਾਗ ਆਮ ਹੀ ਮਿਲ਼ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਅਸੀਂ ਮਹੀਨਾਂ ਭਰ ਬਹੁਤ ਅੰਬ ਚੂਪੇ।ਏਸੇ ਸਮੇ ਦੋਰਾਨ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਹਰਦੁਆਰ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਬਣਾਇਆ।ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹ ਹਰਦੁਆਰ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ।ਜੋ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ।ਜਿੱਥੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ‘ਚੋਂ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਪਾਉਣ ਆਉਂਦੇ।ਸਾਡੀਆਂ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਪੀੜੀਆਂ ਗੰਗਾ ਤੇ ਫੁੱਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।ਗੰਗਾ ਘਾਟ ਤੇ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਪੀੜੀ ਦਰ ਪੀੜੀ ਹੱਡ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਸਨ।
ਗੰਗਾ ਕਿਨਾਰੇ ਭਗਵੇਂ ਭੇਸਾਂ ਵਾਲੇ ਜਟਾਧਾਰੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਸੀ।ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਏਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਬੰਸ਼ਾਵਲੀ ਜਾਂ ਕੁਰਸੀਨਾਮਾ ਰੱਖਦੇ ਨੇ।ਪਰ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਹਰ ਕੀ ਪੌੜੀ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ।
ਗੰਗਾ ਕਿਨਾਰੇ ਬੜੇ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮੰਦਿਰ ਸਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ ਖੜਕਦੀਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਮਨ ਮੋਂਹਦੀਆਂ ਸਨ।ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤਾ ਪਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ।ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਓਪਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾ।ਗੰਗਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪਹਾੜ,ਅਤੇ ਨਦੀ ਦਾ ਵੇਗਮੱਤਾ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ।ਏਥੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਿਰ ਭੀਮ ਗੋਡਾ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਿਆ।ਇੱਕ ਦੰਦ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਂਡੂ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਿਸ ਭੀਮ ਨੇ ਪੂਛਾ ਤੋਂ ਪਕੜ ਹਾਥੀ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰੇ ਸਨ ਕਹਿੰਦੇ ਏਥੇ ਹੀ ਗੋਡਾ ਮਾਰ ਉਸ ਨੇ ਪਾਣੀ ਕੱਢਿਆ ਸੀ।ਜਿਸ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਭੀਮ ਗੋਡਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਾਹਮਣੇ ਪਹਾੜ ਤੇ ਮਨਸ਼ਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਸੀ।ਇਹ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ ਜਾਂ ਟੂਰ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰਦੁਆਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਜਿਸ ਜਗਾ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਉਤਰਨਾ ਸੀ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਪਲੇਟ ਫਾਰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਗੱਡੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰੁਕ ਕੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਉਤਾਰਦੀ।ਮੈਂ ਅਜੇ ਉੱਤਰਿਆ ਹੀ ਸਾਂ ਇੱਕ ਤੇਜ ਰੌਸ਼ਨੀ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸੀ।ਸਭ ਨੇ ਚੀਕਾ ਮਾਰੀਆਂ ਕਿ ਦੌੜ ਦੂਰ ਦੌੜ ਨਾਲ ਦੀ ਲਾਈਨ ਤੇ ਗੱਡੀ ਆ ਗਈ ਹੈ।ਬਾਕੀ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਗੱਡੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵੜ ਗਏ ਤੇ ਮੈਂ ਡਰ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਵਾਹ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਤੇ ਦੌੜਿਆ।ਮੇਰੇ ਚੱਪਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਜੋ ਗੱਡੀ ਨਾਲ ਹੀ ਉੜਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ।ਬਾਅਦ ‘ਚ ਸਾਰਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਠਾਕ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ।
ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸ:ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਸਾਨੂੰ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਰੁੜਕੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ।ਇੱਹ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲਿਆ।ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।ਬੀਬੀ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਉਦਾਸ ਸਨ।ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਫੋਟੋ ਖਿਚਵਾਉਣੀ ਚਾਹੀ।ਜੋ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸੰਭਾਲੀ ਹੋਈ ਆ।ਉਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਫੇਰ ਓਹੋ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਨੇ ਸਨ ਜੂੜਿਆਂ ਤੇ ਰੁਮਾਲ ਬੰਨੇ ਤੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਨੇ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ।
ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਇਹ ਫੋਟੋ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰੁੜਕੀ ਦੀਆਂ ਰੰਗਲੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।ਗੂਗਲ ਅਰਥ ਤੇ ਜਾਕੇ ਰੁੜਕੀ ਦੀਆਂ ਉਹ ਥਾਵਾਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ।ਬਚਪਨ ਦਾ ਉਹ ਵੇਲਾ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਸੋਚਦਾ ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਿਲਣ ਤੇ ਉਹ ਅਜਿਹੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਹੁਣ ਕਨੇਡਾ ਬੈਠਾ ਮੈ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰੁੜਕੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਵਾਂਗਾ।
ਫੋਟੋ ਵਿੱਚ (ਬੈਠੇ) ਬੀਬੀ ਹਰਭਜਨ ਕੌਰ,ਬਾਪੂ ਜੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ,ਮੇਜਰ ਮਾਂਗਟ,ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀਆ (ਖੜ੍ਹੇ) ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਵੀਰ ਸਿੰਘ
'ਆਰਸੀ' 'ਤੇ ਕਮਲ ਦੇਵ ਪਾਲ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਾਂ ਹੀ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛਾਂਹ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1988-89 ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ। ਉਲਫ਼ਤ ਬਾਜਵਾ ਹੋਰੀਂ ਲਾਡੋਵਾਲੀ ਰੋਡ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ 'ਅਦਬੀ ਦਰਬਾਰ' ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਉਲਫ਼ਤ ਬਾਜਵਾ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣੇ ਹੀ ਸਾਂ। ਸਾਡਾ ਅਭਿਆਸੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰੇ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਆਉਂਦੇ। 
